Z roku na rok wiek sprawców systematycznie się obniża. Dzieci zaczynają łamać prawo w pozornie błahy sposób. Ściąganie filmów z Internetu, podrabianie podpisów rodziców, drobne kradzieże, niewłaściwe zachowania w sieci to jedne z najczęstszych przewinień. Jednak często te wykroczenia młodzież popełnia nie wiedząc o tym, że może grozić im za to kara.

Zgodnie z obowiązującymi w Polsce przepisami za nieletnią uznaje się osobę, która ukończyła 13, a nie ma ukończonych 18 lat. O osobach mających mniej niż 13 lat mówi się, że są dziećmi i nie podlegają w ogóle odpowiedzialności za przestępstwa i wykroczenia, tym samym odpowiedzialność za ich czyny spoczywa na rodzicach lub prawnie wyznaczonych opiekunach. Sąd traktuje takie czyny wyłącznie jako przejaw demoralizacji i stosuje środki przewidziane w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich.

Postępowanie z nieletnimi, uregulowane w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich nie ma charakteru karnego i popełnienie czynu karalnego o znamionach przestępstwa lub wykroczenia nie jest jedyną podstawą tego postępowania. Ustawa reguluje bowiem także postępowanie z nieletnimi, u których stwierdzono objawy demoralizacji, przy czym trzeba pamiętać, że nieletni nie oznacza osoby niepełnoletniej, jak często się uważa. Sytuacja nieletnich jest różna w zależności od ich wieku, co warunkuje jednocześnie zastosowane wobec nich środki wychowawcze .

Gdy nieletni dopuszcza się czynu zabronionego między 13 a 17 rokiem życia – sąd stosuje środki przewidziane w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich. Jeżeli jednak nieletni ukończył 15 lat i dopuścił się np.: zabójstwa człowieka, spowodował ciężki uszczerbek na zdrowiu, spowodował zdarzenie, które zagraża życiu lub zdrowiu wielu osób albo mieniu w wielkich rozmiarach lub zgwałcenia zbiorowego, może odpowiadać na zasadach określonych w kodeksie karnym, o ile sąd uzna, że okoliczności sprawy, stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają, a stosowane wcześniej środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne. Gdy sprawca dopuszcza się czynu zabronionego między 17 a 18 rokiem życia – w wówczas sąd stosuje przepisy kodeksu karnego; wyjątkowo jednak sąd zastosuje zamiast kary środki wychowawcze, lecznicze albo poprawcze przewidziane dla nieletnich, jeżeli popełniony czyn jest występkiem, a okoliczności sprawy, stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają.

Warto w tym miejscu przypomnieć definicję często używanych w Ustawie pojęć „czynu karalnego” i „demoralizacji”. Czyn karalny – jest to przestępstwo z kodeksu karnego oraz niektóre, poważniejsze wykroczenia np. kradzież mienia o określonej wartości, znęcanie się nad zwierzętami, zakłócanie porządku publicznego, uszkodzenie znaku drogowego, lub rzucanie kamieniami w pojazd mechaniczny będący w ruchu.

Demoralizacja z kolei, to wszystko, co negatywnie wpływa na młodzież, między innymi: podziw dla tzw. złych czynów, cynizm, brawura, nieżyczliwy stosunek do innych ludzi, uchylanie się od obowiązku szkolnego (wagary), palenie papierosów, spożywanie alkoholu, zażywanie narkotyków czy innych środków powodujących stan odurzenia, prostytucja, ucieczki z domu, włóczęgostwo, a w końcu także udział w grupach przestępczych i popełnienie czynu zabronionego. O demoralizacji można mówić jednak wówczas, gdy zdarzenia takie nie są jednorazowymi wybrykami, ale przybierają postać systematycznego postępowania.

Ustawa przewiduje, że zwalczanie demoralizacji nieletnich powinno być realizowane za pomocą środków wychowawczych i poprawczych. Według ustawy w takich sprawach należy się kierować przede wszystkim dobrem nieletnich, dążąc do osiągnięcia korzystnych zmian w ich osobowości i zachowaniu. Zasadą jest stosowanie wobec nieletnich przez sąd rodzinny środków wychowawczych, wychowawczo-leczniczych i poprawczych.

Zgodnie z artykułami kodeksu wykroczeń i na zasadach określonych w KW odpowiada ten, kto popełnia czyn zabroniony po ukończeniu 17 lat. Decydującym momentem dla ustalenia odpowiedzialności według KW, jest ukończenie 17 roku życia w chwili popełnienia wykroczenia. W stosunku do osób, które nie ukończyły 17 roku życia, a popełniły czyn określony w ustawie jako wykroczenie ma zastosowanie wspomniana wcześniej ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich ( Dz. U. z 1982 r. Nr 35 poz. 228, tekst jednolity – Dz. U. 2002 r. Nr 11 poz. 109).

Zgodnie z zapisami zawartymi w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich, w sprawie nieletniego należy kierować się przede wszystkim jego dobrem:

• dążyć do osiągnięcia korzystnych zmian w jego osobowości i zachowaniu się;
• zmierzać w miarę potrzeby do prawidłowego spełniania przez rodziców lub opiekunów ich obowiązków wobec nieletniego uwzględniając przy tym interes społeczny.

Zawsze zamiast postępowania przed sądem może być zastosowane postępowanie mediacyjne, prowadzone przez instytucję lub osobę godną zaufania. Wobec nieletniego sąd rodzinny może również podjąć szereg innych działań:

• Udzielić upomnienia, które jest najmniej drastycznym środkiem. Odnosi ono jednak skutek tylko wtedy, jeżeli nieletniego cechuje pewna wrażliwość, a stopień demoralizacji jest nieznaczny.
• Zobowiązać do określonego postępowania np. do naprawienia wyrządzonej szkody, do wykonania określonych prac lub świadczeń na rzecz pokrzywdzonego lub społeczności lokalnej, albo do zaniechania używania alkoholu lub innego środka w celu wprowadzania się w stan odurzenia.
• Ustanowić nadzór odpowiedzialny rodziców lub opiekunów
• Ustanowić nadzór organizacji młodzieżowej lub innej organizacji społecznej udzielających poręczenia za nieletniego.
• Zastosować nadzór kuratora
• Skierować do ośrodka kuratorskiego, a także do organizacji lub instytucji zajmujących się pracą z nieletnimi o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym,
• Orzec zakaz prowadzenia pojazdów.
• Orzec przepadek rzeczy uzyskanych w związku z popełnieniem czynu karalnego.
• Orzec umieszczenie w młodzieżowym ośrodku wychowawczym albo w rodzinie zastępczej zawodowej, która ukończyła szkolenie przygotowujące do sprawowania opieki nad nieletnim.
• Zastosować inne środki zastrzeżone w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich zastrzeżonych do właściwości sądu rodzinnego, jak również zastosować środki przewidziane w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, z wyłączeniem umieszczenia w rodzinie zastępczej spokrewnionej, rodzinie zastępczej niezawodowej, rodzinnym domu dziecka, placówce wsparcia dziennego, placówce opiekuńczo-wychowawczej i regionalnej placówce opiekuńczo-terapeutycznej.

BIBLIOGRAFIA

• Bojarski T., Skrętowicz E., (2002), Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich z komentarzem, Lublin
• Ignatowicz J., Piasecki K., Pietrzykowski J., Winiarz J., (1990), Kodeks rodzinny i opiekuńczy z komentarzem, Warszawa

Mariusz Urbaniak