Narodowe Święto Konstytucji 3 Maja

01a
konstytucja_dpn
Konstytucja2020_000a
previous arrow
next arrow

Od 1768 r. Rzeczpospolita Obojga Narodów znajdowała się w zależności politycznej od Imperium Rosyjskiego, które dodatkowo gwarantowało niezmienność polskiego ustroju. Przyczyniało się to do słabości zarówno w polityce wewnętrznej, jak i zewnętrznej państwa. W 1787 r. Rosja została zaatakowana przez Imperium Osmańskie, a rok później przez Szwecję. Nieprzygotowana do walki na dwóch frontach zabiegała o wsparcie wojskowe w Rzeczpospolitej. Obawiając się wzmocnienia Rosji, kosztem Turcji i Szwecji, Prusy, postanowiły włączyć Rzeczpospolitą do ich sojuszu z Wielką Brytanią i Holandią, co miałoby odciągnąć ją od aliansu z Rosją. Na październik 1788 r. został zwołany Sejm mający przedyskutować propozycje przedstawione przez sąsiadów. Marszałkiem został Stanisław Małachowski, jeden z przywódców obozu reform. Jesienią 1790 r. przeprowadzono nowe wybory do izby poselskiej, dzięki czemu obóz reform uzyskał przewagę. Od tego momentu sejm obradował w podwójnym składzie gdyż posłowie wybrani w 1788 r. nie opuścili obrad. Sejm ten do historii przeszedł jako Wielki gdyż , po pierwsze obradował ostatecznie w podwójnym składzie, po drugie uchwalił przełomowe dla historii Polski reformy.

W dniu 3 maja 1791 r. rano pod Zamkiem Królewskim, w którym toczyły się obrady sejmu, zgromadził się tłum ludzi. Około godziny 11.00 do sejmu przyszedł Stanisław August, w obecności którego odczytano alarmujące wiadomości z zagranicy. Trudna sytuacja międzynarodowa wymagała natychmiastowych uregulowań wewnętrznej sytuacji w kraju, aby zmobilizować siły i zabezpieczyć państwo. Odczytano – mimo głosów opozycji, które zlekceważono – tekst ustawy zasadniczej, która została zaprzysiężona przez monarchę.

3 maja 1791 roku Sejm Wielki, zwołany w październiku 1788 roku, uchwalił Konstytucję Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Uchwalono ją w czasach szczególnie trudnych dla Polaków, a mimo to była pierwszą konstytucją w nowożytnej Europie i drugą -po amerykańskiej- na świecie. Konstytucja 3 Maja przekształcała państwo w monarchię konstytucyjną. Ustawa zasadnicza była zapisana w 11 artykułach i wprowadzała trójpodział władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Gwarantowała prawo powszechnej wolności dla szlachty i mieszczaństwa. Regulowała ona zasady funkcjonowania władz państwowych oraz prawa i obowiązki obywateli Rzeczpospolitej Obojga Narodów.

Konstytucja oficjalnie nosiła nazwę „Ustawa Rządowa” a jej integralną częścią były przyjęte wcześniej prawa o miastach i sejmikach. W pierwszych artykułach precyzowano system społeczny, jaki miał obowiązywać w kraju, tzn. opisano poszczególne stany. Na tym polu wydawała się ona dużo mniej postępowa niż konstytucja Stanów Zjednoczonych oraz nieco późniejsza konstytucja rewolucyjnej Francji (3 września 1791 r.). Rzeczpospolita miała pozostać państwem stanowym, a zatem nie wprowadzono podstawowego postulatu oświecenia, że ludzie są z urodzenia sobie równi.

Kolejne rozdziały precyzowały ustrój polityczny, który opierał się na monteskiuszowskim trójpodziale władzy. Prawa stanowić miał sejm składający się z dwóch izb: poselskiej i senatu z królem na czele. Zniesiono liberum veto, wprowadzono głosowania większością, sejm miał być permanentny, tzn. posłów wybierano na dwa lata, i byli oni w tym czasie reprezentantami narodu, czyli nie mogli być ograniczani instrukcjami. W skład izby wchodziło 24 plenipotentów miast.

Władza wykonawcza składała się z króla oraz tzw. Straży Praw z komisjami. Rola króla na polu władzy wykonawczej została wzmocniona. Zniesiono wolną elekcję wprowadzając dziedziczność tronu w rodzie Wettinów.

Władza sądownicza pozostała stanowa, a zatem była odrębna dla poszczególnych stanów. Zapowiadano wprawdzie powszechną kodyfikację prawa, ale był to postulat i sprawa przyszłości.

Konstytucja 3 maja była niewątpliwie wielkim osiągnięciem reformatorskim i wytyczała kierunek zmian mających nadejść w Rzeczpospolitej. Dzięki temu można było liczyć na jej powrót na mapę Europy jako podmiotu, a nie przedmiotu politycznego. Jednak wobec niekorzystnej zmiany na arenie międzynarodowej oraz zaniedbań z zakresu przygotowań armii ta możliwość szybko została rozwiana.

Już w dwa dni po uchwaleniu Konstytucji dzień 3 maja uznano za święto narodowe, które później z powodu niewoli kraju zostało na długi czas zawieszone. W 1792 roku rozpoczęła się bowiem wojna polsko-rosyjska w obronie Konstytucji 3 Maja. Ostatecznie doszło do okupacji Polski, obalenia Konstytucji i drugiego rozbioru państwa.

Święto 3 Maja zostało przywrócone  w II Rzeczypospolitej Polskiej w kwietniu 1919 roku. Zdelegalizowane przez okupantów niemieckich i sowieckich podczas II wojny światowej, zakazane było również w PRL.

Od 1990 roku  3 Maja ponownie jest oficjalnym świętem narodowym Polaków. 

Mariusz Urbaniak